Archiwum Państwowe w Płocku - Obrona Płocka 1920 w świetle dokumentów z zasobu Archiwum Państwowego w Płocku. Wystawa wirtualna

Eksponowane archiwalia dotyczące pożyczki państwowej na cele obrony państwa, poboru do wojska, ewakuacji ludności pokazują stan przed obroną Płocka. Zaprezentowane relacje poszkodowanych płocczan z różnych grup społecznych i narodowościowych oddają panującą w mieście atmosferę podczas walk. Zeznania, opisy strat moralnych, protokoły z szacowania szkód materialnych poniesionych przez mieszkańców oraz wykazy i ekspertyzy zniszczeń wojennych w budowlach i nieruchomościach miejskich pokazują skalę rabunków i zniszczeń dokonanych przez bolszewików. Wystawę zamykają protokoły obrad Rady Miejskiej, podczas których upamiętniono bohaterstwo płocczan w czasie walk ulicznych z bolszewikami i udekorowano miasto Krzyżem Walecznych.

Społeczeństwo Płocka za obronę miasta przed bolszewikami w 1920 r. zapłaciło wysoką cenę w postaci zniszczeń materialnych, strat moralnych, a także utraty życia ok. 100 cywili. Podczas trwającej 21 ½ godziny bitwy wiele osób poległo lub odniosło obrażenia fizyczne i moralne, w tym kobiety i dzieci oraz starcy. Według danych szacunkowych żołnierze dopuścili się w Płocku 52 gwałtów na kobietach (w tym na 4 sanitariuszkach) i to często w obecności ich rodzin – mężów, matek, dzieci, terroryzując ofiary i ich domowników bronią.

Bolszewicy po wkroczeniu do Płocka dniu 18 VIII o godz. 15 oddali się grabieży i rabunkom. Zabierali wszystko, co stanowiło jakąkolwiek wartość tj. najchętniej pieniądze i kosztowności, ale także ubrania, buty, bieliznę, pościel, stołowiznę, przedmioty codziennego użytku, nawet takie jak grzebienie, ołówki, zapałki oraz żywność. Z kobiet zdzierali biżuterię: kolczyki, pierścionki, obrączki, zegarki. Jednocześnie z rabunkiem mieszkań dokonywali w nich zniszczeń: rozbijali meble, darli książki, tłukli szkło, a nawet w poszukiwaniu pieniędzy i biżuterii wyrzucali sadzę z pieców. Niszczyli to wszystko, co nie stanowiło dla nich wartości użytkowej lub nie mogli ze sobą zabrać.

Najeźdźcy wpadali do domów prywatnych pod pretekstem poszukiwania polskich żołnierzy. Nie tylko dokonywali rabunków, ale także znęcali się nad ofiarami, grożąc im i ich najbliższym śmiercią. Rabunek odbywał się z reguły wśród bicia i krzyków oraz przekleństw, w ogólnej atmosferze zastraszenia domowników.

Rabowanie ludności i gwałcenie kobiet przez czerwonoarmistów odbywało się za zgodą, a wręcz za zachętą dowódców i komisarzy politycznych, którzy obiecywali wcześniej żołnierzom, że po zajęciu miasta dostaną w nagrodę pozwolenie na dwudniowy rabunek.

Bandy kozaków penetrowały płockie kościoły, zabierając z nich, co się da i w brutalny sposób traktowały płockich księży i zakonników. W klasztorze mariawickim dokonano rabunku podczas nabożeństwa, okradając i lżąc księdza prefekta Filipa Feldmana w obecności parafian. Klasztor kilkakrotnie nachodziły grupy pijanych żołnierzy plądrujących pomieszczenia w poszukiwaniu sióstr zakonnych, które przed gwałtem uchroniła zdecydowana postawa księdza prałata Feldmana. Z kolei w kościele farnym tamtejszy wikary ks. Franciszek Gowor był dwukrotnie wyprowadzany na cmentarz w miejsce, gdzie leżały trupy polskich żołnierzy i zastraszany. Oprócz tego dwukrotnie zmuszano go do rozebrania się w celu rewizji i trzykrotnie stawiano przy ścianie do rozstrzelania.

Pastwą bolszewików padła na równi z katolikami ludność dzielnicy żydowskiej tj. obok lokali mieszkalnych, sklepów, także żydowskie instytucje dobroczynne i społeczne, którym zrabowano m.in. produkty z darów amerykańskich. Łącznie gmina żydowska poniosła straty na ok. 400 tys. marek polskich.

Obwieszczenie Magistratu z dn. 24 VIII 1920 r. wezwało  płocczan do składania zeznań o poczynionych w mieście przez bolszewików gwałtach. Zeznania były obowiązkowe. Składano je w prokuraturze płockiej oraz Ekspozyturze Oddziału II Sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego w Warszawie. Za niestawienie się groziły sankcje karne. Rejestracją strat moralnych i materialnych wyrządzonych mieszkańcom poszczególnych ulic zajmował się Wydział Kwaterunkowy. Zachowane w Aktach miasta Płocka relacje poszkodowanych tj. osób prywatnych jak i instytucji zawierają zarówno informacje o stratach materialnych – uszkodzeniu budynków, wybitych szybach, jak i moralnych – gwałty, zastraszanie. Powołana przez władze miejskie komisja do oszacowania strat materialnych, dokonując ich oględzin do końca grudnia 1920 r., oceniła je na sumę ok. 17 mln marek polskich, ok. 20 tys. rubli i 200 dolarów amerykańskich. Zniszczeniu uległo całe zaopatrzenie miasta w produkty żywnościowe (zboże, ziemniaki i inne produkty). W wyniku walk i grabieży zostało poszkodowanych ok. 800 rodzin. Straty polskie w ludności wyniosły ok. 300-400 rannych, 150-170 zabitych żołnierzy i ok. 100 cywili oraz ponad 300 wziętych do niewoli.

W roku 1921 Płock i jego obrońców uhonorowano odznaczeniami wojskowymi: 20 marca – udekorowano miasto i 42 osoby odznaką pamiątkową Obrony Płocka pod nazwą Krzyż za Męstwo i Odwagę, 10 kwietnia – marszałek Józef Piłsudski „w uznaniu bohaterstwa wykazanego przez ludność cywilną miasta Płocka w dniach 18 i 19 sierpnia 1920 r. podczas najazdu bolszewików” odznaczył miasto i 64 osoby Krzyżami Walecznych. Było to dla Płocka wielkie wyróżnienie, gdyż zostało drugim obok Lwowa, który – za obronę przed Ukraińcami w 1918 r. otrzymał Virtuti Militari, polskim miastem uhonorowanym wysokim odznaczeniem wojskowym.

Wstęp, wybór i opis dokumentów: Krystyna Bańka

Literatura:

Gołębiewski G., Obrona Płocka przed wojskami bolszewickim 18-19 sierpnia 1920 r., Płock 2015.

Olechowski M., Płock w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku, Warszawa 2011.

Supeł C., Płock 1920, Warszawa 2010.