Oddział w Kutnie

Archiwum Państwowe w Płocku Oddział w Kutnie

ul. Zamkowa 4a           
 99-300 Kutno
tel. 24-253-39-81
fax. 24-721-29-27
kutno@plock.ap.gov.pl

Historia

Dnia 11 października 1993 roku miała miejsce znacząca dla miasta uroczystość otwarcia Archiwum Państwowego miasta stołecznego Warszawy Oddział w Kutnie. 

Różne były losy archiwaliów kutnowskich, które trafiły do archiwów w Łodzi i Łęczycy, a w latach 70. zostały przewiezione do Łowicza, gdzie pozostawały do września 1993 roku. Tak więc od 1952 r., region kutnowski nie posiadał własnego archiwum, co powodowało rozproszenie zasobu i wynikające z tego trudności w korzystaniu z niego. Sytuacja ta rzutuje na dzisiejszą strukturę zasobu, w której brak np. akt metrykalnych pozostających nadal w Archiwum Państwowym w Łodzi.

Ze strony NDAP opiekę nad tworzeniem archiwum sprawował Naczelnik Wydziału Administracyjno-Gospodarczego mgr Marek Borowski. Jeszcze w 1991 roku przystąpiono do pierwszych wizji lokalnych i konkretnych rozmów. Żłobek miejski okazał się niezbyt fortunnym miejscem na lokalizację archiwum ze względu na małą wytrzymałość stropów i co ważniejsze – dobro dzieci, które straciłyby w ten sposób ładne locum. Z tego powodu przystąpiono do poszukiwań innego obiektu. Ostatecznie zdecydowano się na budynek po spółdzielni produkcyjnej “Urania” mieszczący się przy ul. Zamkowej 4. O jego wyborze zdecydowała dogodna lokalizacji prawie w centrum miasta, znaczna powierzchnia – 579 m2 i możliwości przystosowania go do potrzeb archiwum. Konieczny był jednak kapitalny remont budynku, polegający m.in.: na: wzmocnieniu stropów, wymianie całej instalacji elektrycznej i grzewczej, wymianie okien i inne. Zarząd Miasta Kutna zdecydował, że koszty remontu zostaną pokryte przez kasę miejską. Był to konieczny krok do prowadzenia dalszych prac, kwestia sfinansowania przedsięwzięcia mogła zniweczyć wszystkie wcześniejsze działania. Umową z dnia 14.09.1992 roku władze miasta przekazały dla potrzeb organizującego się archiwum w nieodpłatne użyczenie budynek przy ul. Zamkowej 4.

W efekcie tych działań Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, prof. Jerzy Skowronek zarządzeniem z dnia 31.03.1993 roku powołał do życia Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Oddział w Kutnie. Jednostka w tej strukturze pozostawała do 1994, kiedy to po utworzeniu Archiwum Państwowego w Płocku stała się jego oddziałem. Kierownikiem oddziału od 1993 roku jest Jolanta Leśniewska. Zasób archiwum na początku jego działalności tworzyły akta przejęte w 1993 r z AP m.st. Warszawy Oddział w Łowiczu. Zasób obejmował 117 zespołów archiwalnych o rozmiarach 192 mb. 12 890 j.a. z lat 1795-1973.

Zasób

Zasięg terytorialny działania archiwum obejmuje granice obecnego powiatu kutnowskiego oraz gminę Kiernozia z terenu powiatu łowickiego. Nieco odmiennie wygląda zasięg terytorialny posiadanego zasobu, ponieważ obejmuje on teren byłego powiatu kutnowskiego w granicach sprzed 1975 roku, czyli wraz odłączoną gminą Chodów (obecnie powiat turecki), oraz cześć powiatu łęczyckiego. W zbiorach kutnowskich znajdują się prawie wyłącznie aktowe materiały archiwalne urzędów, przedsiębiorstw, cechów rzemieślniczych, placówek oświatowych i społecznych od 1795 aż do 1998 roku. Zgromadzone archiwalia pozwalają poznać życiE miasta i całego regionu, wejrzeć w różne aspekty życia społecznego i gospodarczego, w różnych epokach historycznych i ustrojowych. Mogą one również być ciekawym źródłem do badań nad historią gospodarczą i społeczną w skali ogólnopolskiej jako potwierdzenie charakterystycznych zjawisk zachodzących w tej części ziem polskich.

Na obecny zasób archiwum składają się akta, których zasadniczą część, tj. 117 zespołów przejęto w 1993 roku z Archiwum Państwowego m. st. Warszawy Oddział w Łowiczu .

Do wiodącej grupy akt należą akta miast i cechów. Wśród nich wyróżnia się zespół Akt miasta Kutna z lat 1795 – 1950 i miasta Żychlina 1809 – 1947. Zgromadzone archiwalia obrazują życie średniej wielkości miasteczek zachodniej części Mazowsza zamieszkiwanych w dużej części przez ludność pochodzenia żydowskiego. Akta miasta Kutna, najstarszy obok akt hipoteki kutnowskiej zespół sięgający roku 1795, zachowuje swoją ciągłość do 1950 roku – zajmuje tu miejsce kluczowe. Najstarsze akta w zespole odnoszą się do panowania pruskiego. Wśród nich zachowały się edykty królów pruskich, korespondencja burmistrza miasta oraz akta miejscowych urzędów -Servis Amtu i Urzędu Konsumpcyjnego. Znajdziemy tu kwestie dotyczące urządzenia i rejestracji Żydów kutnowskich, zawierania przez nich małżeństw, wykazy ludności należącej do kahału kutnowskiego i pozwolenia na prowadzenie handlu. Wiele jest tu także informacji o podatkach, różnych obciążeniach na rzecz dziedzica miasta, które mogą służyć do ustalenia struktury wykonywanych profesji i zasobności rodzin kutnowskich.

Podobny charakter mają akta miejskie z krótkiego okresu Księstwa Warszawskiego. Otwiera je tekst przysięgi mieszkańców Kutna na wierność Fryderykowi Augustowi z 1807 roku. Zasadnicze znaczenie dla poznania charakteru miasta w tym okresie ma niewielki objętościowo dokument “Tabela wszystkich mieszkańców miasta podzielonych na pięć klas”, w którym ukazana została cała struktura narodowościowa, zawodowa i majątkowa tutejszej społeczności. Równie interesujące są spisy mieszkańców Kutna – Polaków należących do Gwardii Narodowej, z uwzględnieniem danych o pochodzeniu społecznym oraz tzw. “sposobie na życie”.

Największą grupę materiału aktowego w tym zespole stanowią akta obrazujące 100-letnie panowanie carskie na tym terenie. Wśród nich jako wiodące wymienić można: opis topograficzno-statystyczny miasta z 1820 r., dwie księgi ludności stałej z połowy XIX wieku, akta dotyczące przywilejów miejskich, czy tak niebezpiecznych w tamtych czasach “pogorzeli”, a także akta w sprawie remontu i przebudowy kościoła parafialnego św. Wawrzyńca, opisujące wygląd nieistniejącej już świątyni. Swoje odzwierciedlenie znajdują również kwestie funkcjonowania instytucji samorządowych, takich jak zgromadzenia gminne dla powiatów orłowskiego i gostyńskiego odbywających się w kościele parafialnym w Kutnie. Bogato reprezentowane są także akta dotyczące spraw gospodarczych i finansowych miasta.

Interesująco przedstawia się także okres okupacji niemieckiej 1915 – 1918, z którego zachowały się pierwsze protokóły władz miejskich. Księgi posiedzeń rady i zarządu miasta zachowały się także z okresu 1918-1939 i z lat 1945-1950.

Najskromniej ilościowo przedstawiają się zespoły z okresu zaborów. Wymienić tu można tylko dwa zespoły Kutnowski Zarząd Powiatowy 1869-1917 i Kutnowska Powiatowa Komisja ds. Wyborów do Dumy Państwowej 1905-1912.W pierwszym z nich znajdziemy interesujące opisy statystyczne zakładów działających w powiecie, głównie odnoszące się do cukrowni, a także obwieszczenia i rozkazy związane z wybuchem wojny światowej w 1914 roku.

W pełniejszym kształcie przetrwały akta administracji ogólnej z okresu II Rzeczypospolitej w zespole akta Starostwo Powiatowe w Kutnie 1918-1939. Blisko 1/3 spośród 456 jednostek archiwalnych stanowi niezwykle interesujące podania o dowody osobiste i paszporty z załączonymi do nich fotografiami. Dzięki tym dokumentom zachowała się wyjątkowa kolekcja fotografii – również rodzinnej – znacznej części dorosłych mieszkańców powiatu kutnowskiego . Duże znaczenie dla poznania sytuacji społeczno-politycznej w tym okresie mają sprawozdania sporządzone przez starostę powiatowego do Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, a także rejestry związków i stowarzyszeń działających w powiecie, czy akta z wyborów do Sejmu i Senatu. Organizowanie się władz i życia w pierwszych latach niepodległości oddają “Wiadomości Urzędowe dla Powiatu Kutnowskiego i Gostyńskiego” z lat 1918-1920.

Okres okupacji hitlerowskiej reprezentują tylko dwa zespoły Urzędu Komisarza w Strzelcach i Krzyżanówku z lat 1940-1944. Są to jedyne, tak liczne akta okupacyjnej administracji niemieckiej. Pozwalają prześledzić częściowo politykę okupanta w stosunku do ludności polskiej wyrażającej się głównie w masowych wysiedleniach.

Bogato reprezentowany jest okres Polski Ludowej. Są to zespoły akt zarówno szczebla powiatowego, jak też miejskiego, gminnego i gromadzkiego. Akta Powiatowej Rady Narodowej, Starostwa Powiatowego oraz Wydziału Powiatowego z lat 1945-50 dostarczają ciekawego materiału badawczego związanego z charakterystycznymi zjawiskami tego okresu, takimi jak wprowadzanie nowego ustroju politycznego, odbudowa zniszczeń wojennych, sprawy osądzania ludności niemieckiej, ruchy migracyjne i inne. Najpełniej funkcjonowanie państwa socjalistycznego do 1975 roku obrazują akta Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Kutnie 1950-1975 (najliczniejszy zespół liczący ponad 3 tys. jednostek), także akta prezydiów miejskich rad narodowych w Kutnie, Krośniewicach i Żychlinie z lat 1950 -1973 oraz licznych gromadzkich rad narodowych wprowadzonych po likwidacji gmin w 1954 roku. Stosunkowo nieodległą przeszłość obejmującą działanie administracji ogólnej z lat 1973-1990 obrazują akta rad narodowych i urzędów miast i gmin z powiatu kutnowskiego oraz akta, nie tak dawno zlikwidowanych na skutek wprowadzenia samorządu powiatowego, Urzędu Rejonowego w Kutnie z lat 1990-1998. Swoje odzwierciedlenie w aktach posiadają również wybory do organów ustawodawczych w warunkach państwa socjalistycznego 1954-72, a także pierwszy sprawdzian “demokracji” w nowych warunkach jakim było referendum ludowe w 1946 roku.

Znaczącą pozycję w zbiorach archiwum zajmują akta gmin z powiatu kutnowskiego sięgające 1810 roku, czyli początków samorządów gminnych . Zespoły akt gminnych zachowują swoją ciągłość przez wszystkie okresy historyczne aż do 1954 roku . Wśród tych zespołów wyróżnia się zespół akt gminy Żychlin z lat 1837-1915, który stanowi najpełniejsze odzwierciedlenie działania samorządu wiejskiego pod zaborem rosyjskim. Całokształt życia gospodarczego ,społecznego i sytuację demograficzną oddają sprawozdania statystyczne z lat 80-tych i 90-tych XIX wieku. Licznie reprezentowane są też księgi ludności stałej poszczególnych wsi i samej osady Żychlin, dokumenty ubezpieczeń zabudowań fabrycznych , dworskich i wiejskich pozwalają dokładnie odtworzyć stan i urządzeń będących na wyposażeniu Cukrowni Dobrzelin, powstałej w 1849 roku . Dużą wartość przedstawiają także nie spotykane w innych zespołach akt gminnych protokoły zebrań wiejskich już od 1868 roku. Większość akt gminnych dotyczy jednak okresu funkcjonowania Gminnych Rad Narodowych 1945-1954. Pokazują procesy przemian ustrojowych i gospodarczych, stosunków własnościowych w pierwszych latach działania nowego systemu politycznego.

Kutnowskie archiwum posiada w swoich zasobach także akta administracji specjalnej, ale już nie tak bogato reprezentowane jak akta administracji ogólnej. Ciekawsze z nich to Urząd Poborowy w Kutnie z lat 1873-1914, Kutnowski Powiatowy Urząd do Spraw Powinności Wojskowej z lat 1910-1917, Urząd Ziemski w Kutnie z lat 1919-1933 i Powiatowy Urząd Ziemski z 1945 roku.

Liczną i cenną grupę akt stanowią akta sądowe obejmujące zarówno akta hipoteczne od 1795 roku i notarialne z lat 1809-1950 notariuszy z Kutna i Żychlina, jak również akta sądów z XIX i XX wieku. W aktach hipoteki kutnowskiej, w których znajdziemy oprócz istotnych kwestii ukazujących stosunki własnościowe na przestrzeni dwóch stuleci, zachowały się niezwykle cenne odciski pieczęci miejskiej z przełomu XVIII i XIX wieku przedstawiające postać patrona miasta św. Wawrzyńca. Podobny charakter i znaczenie posiadają akta notarialne. Mają one duże znaczenie dla badań naukowych, ale jednocześnie są niezwykle ważne dla regulacji spraw majątkowych i kwestii ustalenia praw własnościowych. Interesująco przedstawia się również zawartość akt sądowych , szczególnie Sądu Obwodowego w Kutnie z lat 1940-1944 oraz Sądu Grodzkiego w Kutnie z lat 1945-1950. W aktach sądu grodzkiego oprócz typowych spraw toczących się przed sądami tej instancji znajdują się sprawy osób zamordowanych w okresie okupacji niemieckiej, dla których nie sporządzono aktu zgonu, w tym dla osób zmarłych w getcie, robotach przymusowych, skazanych za działalność konspiracyjną, a także zamordowanych na Wschodzie. Zaś akta Sądu Obwodowego w Kutnie są największym zespołem akt okupacyjnych ukazujących represyjny i wyjątkowy charakter sądownictwa niemieckiego na terenach przyłączonych do III Rzeszy.

Znaczącą grupę akt stanowią zespoły akta przedsiębiorstw i instytucji finansowych. Na szczególną uwagę zasługują akta najstarszych na tym terenie przedsiębiorstw wyznaczających rozwój gospodarczy regionu kutnowskiego, przede wszystkim akta Cukrowi w Dobrzelinie z lat 1883-1950 i Ostrowach 1892-1950, Państwowej Stacji Doświadczalno-Rolniczej z lat 1910-1950 oraz Fabryki Maszyn Rolniczych “Kraj” z lat 1910-1992. Inne akta z tej grupy obejmujące okres już powojenny to – spośród najważniejszych – zespoły akt Państwowych Zakładów Farmaceutycznych “Polfa” w Kutnie z lat 1946-1994 , Zakładów Metalurgicznych w Kutnie z lat 1972-1994 , Zakładów Zbożowo – Młynarskich z lat 1946 – 1996, Kutnowskiej Hodowli Buraka Cukrowego z lat 1945-1977 oraz kilka zespołów akt spółdzielczych z lat 1933-1956. Instytucje finansowe reprezentują akta banków takich jak Bank Rolny w Kutnie i Łęczycy z lat 1945-1955, Bank Gospodarki Żywnościowej w Kutnie z lat 1976-1983, Narodowego Banku Polskiego z lat 1963-1972, Powszechnego Banku Gospodarczego z lat 1989-1998, Powszechna Kasa Oszczędności z lat 1953-1971 oraz gminne i komunalne kasy oszczędnościowe z lat 1899-1946.

W naszych zbiorach znajdują się także akta szkół z terenu powiatu kutnowskiego zarówno szczebla elementarnego, szkół powszechnych, średnich, ogólnokształcących oraz uniwersytetów ludowych. Obejmują one okres od 1872 do 1973 roku.

Akta organizacji i zrzeszeń reprezentują niewielkie zespoły Towarzystwa Popierania i Budowy Szkół Publicznych w powiecie kutnowskim z lat 1935-1937 oraz akta powiatowego i miejskich komitetów Frontu Jedności Narodu z lat 1958-1973.

W niewielkim niestety zakresie w tutejszym archiwum występują akta metrykalne i stanu cywilnego, których z tego terenu należy poszukiwać w Archiwum Państwowym w Łodzi. Wśród materiałów archiwalnych nie aktowych do cenniejszych naszych zbiorów należy zbiór plakatów i druków ulotnych z lat 1909 1942 , zbiór materiałów regionalnych (głównie fotografie) z lat 1940-1956 oraz zbiór kartograficzny planów i map z powiatów kutnowskiego, łęczyckiego i gostynińskiego z lat 1882-1950.

Zainteresowanych szczegółowym wykazem zespołów znajdujących się w zasobie AP Płock Oddział Kutno odsyłamy do ogólnopolskiej internetowej bazy szukaj w archiwach.

Szukaj w archiwach