Z okazji Międzynarodowego Dnia Archiwów zapraszamy do zapoznania się z wystawą wirtualną “Cukrownia rodziny Wernerów w Leśmierzu”.
Wystawa prezentuje wybrane dokumenty dotyczące Fabryki Cukru w Leśmierzu z lat 1881-1941 w oparciu o materiały źródłowe znajdujące się w zespołach archiwalnych: Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz 1881-1947, Akta gminy Leśmierz 1841-1944, Kancelarii notariusza Edmunda Grzymskiego oraz zasobu bibliotecznego. Na wystawie prezentujemy akta zgromadzone w 5 grupach tematycznych: akta przedsiębiorstwa, władze przedsiębiorstwa, pracownicy Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, plany, majątki Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz.
Wystawę otwiera przedwojenna karta pocztówki cukrowni oraz fotografia Wilhelma Wernera, który podjął realizację już w latach 30.XIX w. jednej z pierwszych na ziemiach polskich cukrowni. Następnie prezentowane dokumenty to: akt notarialny z 1881 r. dotyczący założenia spółki handlowej ,,Fabryki Cukru Leśmierz’’, sprawozdanie zarządu Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz z 1888-1889 r. ze składem zarządu w osobach: Edward Herbst Prezes Zarządu, Edward Lilpop – Vice Prezes Zarządu oraz członkowie: Karol Deike, Karol Scheibler, Władysław Boetticher, zastępcy: Kazimierz Meisner, Emil Werner, członkowie Komisji Rewizyjnej: Aleksander Czajewicz, Wilhelm Hordliczko, Bronisław Werner. Innym ważnym dokumentem jest akt notarialny notariusza Kazimierza Rossmanna z 1930 r. w sprawie zmiany nazwy firmy na Cukrowniai Rafineria Leśmierz Spółka Akcyjna. Ponadto prezentujemy dokument dotyczący kontyngentu buraczanego plantatorów na kampanię 1939- 1940, książeczki czekowe, weksel, korespondencję w sprawie eksportu cukru. Warto również zapoznać się z pozostałymi materiałami źródłowymi prezentowanymi na wystawie, są to: list w sprawie nie wykonania planu gruntów, rejestr pomiarowy, sprawozdania techniczne Cukrowni i Rafinerii Leśmierz, obwieszczenia o licytacji akcji. Wśród dokumentów należy zwrócić uwagę na prezentowane plany wsi Leśmierz, szkice koleji wąskotorowej. Bardzo interesujący jest plan rozmieszczenia maszyn, aparatury Cukrowni Leśmierz oraz schemat centrali telefonicznej Cukrowni i Rafinerii Leśmierz z 1937 r.
Wystawę wzbogacają fotografie władz przedsiębiorstwa, pracowników oraz majątku Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, które zostały zaczerpnięte z publikacji XXV Księgi Jubileuszowej Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz autorstwa w. Bułakowskiego z 1913 r. Prezentacja władz przedsiębiorstwa rozpoczyna się od członków Komisji Reizyjnej: Aleksandra Czarewicza, Wilhelma Hordliczka, Bronisława Wernera, zastępców: Kazimierza Meisnera, Emila Wernera, prezesa zarządu – Edwarda Herbsta i członków. Kolejno prezentowane są fotografie pracowników: technicznych, robotników fabrycznych, administracji. Wystawę zamyka zbiór fotografii dotyczący fabryki w Leśmierzu, majątku w Lućmierzu, browaru w Lućmierzu oraz szkoły i ochrony w Leśmierzu.
Naszym założeniem było pokazanie różnorodnych dokumentów dotyczących Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz jako jednej z pierwszych cukrowni w Królestwie Polskim. Tego typu zakłady powstały wcześniej tylko w Częstocicach (1825r.), Guzowie, Szymanowie i Strzelcach.
Staraliśmy się zaprezentować najciekawsze dokumenty o Towarzystwie Przemysłowym Leśmierz. Ta wystawa to nie tylko ekspozycja, to podróż w czasie, która Cię zachęci do zapoznania z zasobem Oddziału w Łęczycy Archiwum Państwowego w Płocku.
Portret Wilhelma Wernera pochodzi z publikacji Gmina Ozorków – historia i współczesność, Lucyna Sztompka (red.), Ozorków 2014 r.
Historia Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz
Jednym z najstarszych zakładów pracy położonych w regionie łęczyckim była cukrownia Leśmierz1. Podstawowym źródłem służącym do poznania dziejów cukrowni są zachowane materiały archiwalne przechowywane w Oddziale w Łęczycy Archiwum Państwowego w Płocku oraz „Księga Jubileuszowa Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz” wydana w 1913 roku nakładem Towarzystwa. Opracowaniem tej księgi zajął się inż. cukrownik Władysław Bułakowski, a fotografie wykonał Stanisław Bogacki. Na podstawie zachowanych dokumentów cukrowni odtworzył on dzieje fabryki od 1838 r. do 19102.
Z dostępnych źródeł wiadomo, że dnia 3/15 czerwca 1981 r. przed notariuszem Edmundem Grzymskim w Ozorkowie3 stawili się: Adolf Scheibler zamieszkały w Ozorkowie, Henryk Wilhelm Scheibler – właściciel fabryki w Ozorkowie, Wiktor Saenger – zamieszkały w Warszawie i spadkobiercy Józefa Wernera: Józefa Boetticher i jej mąż Władysław Boetticher zamieszkali w Leśmierzu, Helena Boetticher i jej mąż Ludwik Boetticher ze wsi Solcy, Edward Herbst opiekun Anny Scheibler wdowy po Karolu Scheibler, Emma Paulina von Kramst, Matylda Herbst, Adela Maria Scheibler – zamieszkali w Łodzi. Wyżej wymienieni założyli między sobą udziałową spółkę handlową pod nazwą „Fabryka Cukru Leśmierz”. Spółka została zawiązana na okres pięciu lat. Członkowie spółki wyznaczyli na administratora i przedstawiciela swych interesów Władysława Boettichera.
W 1887 roku cukrownia przystąpiła do wszechrosyjskiego Związku Cukrowni w Kijowie. Do tej organizacji należały wszystkie cukrownie Królestwa Polskiego. Przynależność Leśmierza zabezpieczyła my zbyt cukru po opłacanych cenach. W 1887 roku została zawiązana nowa spółka pod ta samą nazwą i na takich samych warunkach, którą założono w 1881 roku4.
Spółka działała do momentu założenia Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz tj. do roku 1888. Ustawę spółki akcyjnej dnia 25 marca 1888 roku, w Petersburgu zatwierdził car Aleksander II. Pełna jej nazwa brzmiała „Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz”. Zasięg działalności powstającej spółki był bardzo szeroki. Zgodnie ze statutem, jej celem było prowadzenie i rozwijanie działalności fabryki cukru w dobrach ziemskich Leśmierz, prowadzenie gospodarstw rolnych w Leśmierzu, Tymienicy, Mierczynie, Boczkach, Bogdańcu i Mętlewie oraz gorzelni i browaru w dobrach Lućmierz. Kapitał zakładowy spółki wynosił 1200 000 rubli srebrem z czego 198 925 rubli wniesiono w gotówce. Założycielami Towarzystwa oraz jego głównymi akcjonariuszami byli: fabrykanci Wiktor Saenger, Matylda Schlősser, właścicielki majątków ziemskich: Anna Scheibler oraz Józefina Boetticher5.
Majątki ziemskie Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz tworzyły dwa odrębne kompleksy: Dobra Leśmierz i dobra Lućmierz. Bliskość Łodzi i Zgierza i posiadane przez dłuższy czas prawo propinacji na Bałutach było przyczyną powstania gorzelni, browaru i cegielni. Cegielnie zamknięto w 1898 roku zaś browar istniał do roku 1907. Oprócz tych dóbr Towarzystwo zakupiło na licytacji w roku 1890/1891 dobra Psary6. Pomimo ciężkich bardzo warunków Towarzystwo doprowadziło ten majątek do stanu, który dawał dochód. W roku 1910 nastąpiła zamiana tego folwarku na donacyjny folwark Ambrożew. W 1905 roku po śmierci Matyldy Schlosserowej na krótki czas Towarzystwo dzierżawiło pozostałe po niej majątki: Cedrowice Wróblew i Janów. W tymże roku Cedrowice zostały zakupione przez Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, Wróblew natomiast sprzedany a Janków rozparcelowany. Majątki pozostawały w administracji Towarzystwa niedługo zaś Cedrowice weszły w skład dóbr Leśmierskich, Boczek, Bogdańczewa i Mętlewa. W roku 1905 dokupiono folwark Cedrowice, a w roku 1910 wskutek zmian przyłączono folwark donacyjny Ambrożew. Do dóbr też należały 3 młyny wodne na rzece Bzurze7.
Gospodarstwo Leśmierz podlegało administracji Władysława Boettichera administratora Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, który posiadał jednego pomocnika do zarządu wszystkimi folwarkami. Pomocnikiem administratora, tak zwanym popularnie „komisarzem” początkowo był Jan Matuszkiewicz, później Czesław Silewicz. Po ustąpieniu Czesława Silewicza jego posadę objął Władysław Kopeć. Następnymi komisarzami dóbr byli Antoni Jaworski a następnie Maksymilian Walewski. Zarządcami poszczególnych folwarków byli przyczym jeden zarządzał dwoma: Jan Kołodziejski, Mieczysław Zakrzewski, Izydor Zakrzewski oraz Władysław Czerniak. Centralnym spichlerzem dóbr Leśmierskich zarządzał Bolesław Skoczewski8.
Zarządzającymi pod główną administracją Władysława Boettichera byli kolejno w ciągu 25 lat: Franciszek Jędrzejewski, Czesław Silewicz i Wacław Szarzyński.
W roku 1897 został wzniesiony kosztem Towarzystwa kościół. Istniejąca od dawna szkoła w Leśmierzu nie mogła pomieścić dużej ilości dzieci. Z inicjatywy Władysława Boettichera wzniesiono duży nowoczesny gmach. Oprócz tej szkoły Towarzystwo otworzyło szkołę w Cedrowicach oraz w Tymienicy dla służby folwarcznej. Zorganizowana była, również pomoc lekarska, felczera, akuszerki i ambulatoryjna. Dla wygody pracowników utrzymywano sklep spożywczy. W Leśmierzu powstało „Stowarzyszenie Spożywcze Leśmierz”. Wybudowało również dom ludowy. Jedną z najstarszych instytucji była straż ogniowa działająca od 1875 roku. W roku 1893 z inicjatywy Władysława Boettichera powstała orkiestra fabryczna. Wspomnieć należy o parku w Leśmierzu. Dzielił się na część parkową ze stawami i wyspą oraz warzywno- kwiatowo-owocową9.
Kolejny akt zmieniający stan prawny cukrowni Leśmierz to Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 roku Prawo o spółkach akcyjnych10. Zgodnie z tym prawem zaistniała konieczność rozwiązania Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz i dokonania zmian w dotychczasowym statucie – ustawie spółki. Rozwiązanie Towarzystwa nastąpiło 21 maja 1931 roku w Łodzi, zaś wkrótce potem powołano tam nową spółkę akcyjną /14 listopada/. Przed notariuszem Kazimierzem Rossmanem stawili się w tym dniu: Karol Scheibler, Jan Kestanecki, Jan Majsner, Bronisław Sopoćko, Herman Werner, Wilhelm Hardliczko. Zaakceptowali oni dokonane zmiany w statucie spółki i przyjęli nową jej nazwę „Cukrownia i Rafineria Leśmierz Spółka Akcyjna”. Sytuacja prawna cukrowni zmieniła się wraz z nadejściem okupacji hitlerowskiej. W ramach administracji niemieckiej, Leśmierz znalazł się w tzw. Kraju Warty, okręgu będącego spichlerzem Niemiec. Cukrownia, jako należąca do przemysłu cukrowniczego podlegała specjalnemu urzędowi w Łodzi pod nazwą „Rustungsstelle des Reichskommissars fur Bewaffung und Munition”. Kolejna zmiana sytuacji prawnej cukrowni nastąpiła z chwilą wyzwolenia ziemi łęczyckiej. Dnia 5 lutego 1945 roku fabryka została przyjęta pod Tymczasowy Zarząd Państwowy. Z ramienia nowych władz polskich stanowiska kierownicze zostały zajęte przez Felicjana Tyszkiewicza – mgr Władysława Owidzkiego, Stanisława Wawrzyniaka, Dyrektorem Cukrowni został dr Leon Nowakowski. Ostatnią zmianę w sytuacji prawnej przedsiębiorstwa była nacjonalizacja cukrowni. Nastąpiło to na mocy ustawy Krajowej Rady Narodowej z dnia 3 stycznia 1946 roku11 o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej12.
Prezentowane materiały ikonograficzne pochodzą z zasobu Archiwum Państwowego w Płocku Oddział w Łęczycy, zasobu bibliotecznego oraz z domeny publicznej.
Wstęp, opracowanie, wybór dokumentów Jolanta Górska-Sieradzka, Ewelina Markiewicz
Współpraca – Tomasz Chodorowski
1. Borówka J., „Notatki Płockie Tom 41 Numer 2(167)”, Płock 1996, s. 18,
2. Bułakowski W., „Księga Jubileuszowa Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, Warszawa 1913, s. 4 – 8,
3. Archiwum Państwowe w Płocku Oddział w Łęczycy (dalej APPO/Ł) nr zespołu 79, Kancelaria notariusza Edmunda Grzymskiego w Ozorkowie 1876 – 1914, sygnatura 11, karta 9,
4. APPO/Ł, nr zespołu 95, „Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz 1881-1947, sygn. 1, str. 154
5. APPO/Ł, nr zespołu 95, „Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz 1881-1947, sygn. 61,
6. Bułakowski W., op. cit., s.47, 57,
7. Bułakowski W., op. cit., s. 50, 51,
8. Bułakowski W., op. cit., s. 53,
9. Bułakowski W., op. cit., s. 57, 58, 60, 63, 66,
10. Dziennik Ustaw (dalej Dz. U.) z 1928 r., nr 39. poz. 383,
11. Dz. U. z 1946 r., nr 3, poz. 17
12. APPO/Ł, nr zespołu 95, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz 1881-1947, wstęp do inwentarza, dzieje ustrojowe urzędu, karta 6 ,7.
I. Akta przedsiębiorstwa
1. Akt notarialny sporządzony 3/15 czerwca 1881 r. przez notariusza Edmunda Grzymskiego gdzie wstawili się : Adolf Scheiber, Henryk Wilhelm Scheiber, Wiktor Saenger i spadkobiercy Józefa Wernera: Józefa Boetticher i jej mąż- Ludwik Boetticher, Edward Herbst opiekun Anny, wdowy po Karolu Scheibler. Wyżej wymienieni założyli między sobą udziałową spółkę handlową pod nazwą ‘’Fabryka Cukru Leśmierz’’, Kancelaria notariusza Edmunda Grzymskiego, sygn. 11, k. 9, 13, 34
2. Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz 1888-1889 oraz skład zarządu, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 3, k. 2, 3
3. Umowa z Ks. Proboszczem obowiązująca dla mieszkańców gospodarstw i fabryki w Leśmierzu w sprawie niepobierania opłat za śluby, nabożeństwa pogrzebowe, akty urodzenia wszelkie błogosławieństwa, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 69, k. 1
4. Pismo Władysława Boettichera w sprawie przekazanie posady następcy 1924 r., Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 2, b. n.
5. List z przeprosinami w sprawie niewykonania planu gruntów 1925 r. , Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 73, k. 9
6. Książeczka członkowska , Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 132, b. n.
7. Weksel kaucyjny na zlecenie Franciszka Jankowskiego na sumę 3000 zł, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 78, b. n.
8. Dyplom honorowy Michała Jerzaka z Cukrowni Tow. Akc. w Leśmierzu w dowód uznania za długoletnią pracę w polskim przemyśle cukrowniczym 1929, Akta gminy Leśmierz, sygn. 1371, k. 3
9. Odpis aktu notarialnego Notariusza Kazimierza Rossmanna z Łodzi w sprawie zmiany nazwy firmy na: Cukrownia i Rafineria Leśmierz, Spółka Akcyjna, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 58, k. 5
10. Gwarancja na Chevrolet 1930, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 146, k. 32
11. Pismo Biura sprzedaży Cukru Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz w spawie eksportu cukru 1933, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 118, k. 11
12. Rejestr pomiarowy 1934 r., Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 112, k. 35
13. Karta z życzeniami 1935 r., Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 72, k. 13
14. Wykaz rozparcelowanej ziemi z folwarków do 10 stycznia 1938 r., Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 95, k.1
15. Obwieszczenie o licytacji akcji Cukrowni i Rafinerii Leśmierz S.A, 1938, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 140, k. 33
16. Raport w sprawie rekwizycji samochodu 1939, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 170, k. 6
17. Kontyngent buraczany plantatorów na kampanię 1939-1940, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 116, k. 141
18. Sprawozdanie techniczne Cukrowni i Rafinerii Leśmierz Sp. Akcyjna 1939/40, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 119, k. 41
19. Obliczenie zaliczki podatku obrotowego 1940, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 167, k. 66
20. Wniosek o indywidualne ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków 1941, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz sygn. 144, k. 10
21. Arkusz deklaracji ubezpieczeń 1941, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 144, k. 69
II. Władze przedsiębiorstwa
III. Pracownicy Towarzystwa Przemysłowego w Leśmierzu
26. Fotografie zaczerpnięte z W. Bułakowski , XXV Księgi Jubileuszowej Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, 1913 r.
27. Fotografie zaczerpnięte z W. Bułakowski , XXV Księgi Jubileuszowej Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, 1913 r.
IV. Plany
28. Plan wsi Leśmierz 1888, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 60
29. Plan części dóbr Lućmierz 1906 r., Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 70
30. Plan działki Antoniego Grabowskiego przez którą przechodzi kolejka z Młynowa do Leśmierza, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 113, k. 7
31. Grunta rozparcelowane z majątku Grotniki, grunta wsi Jedlicze, grunta dóbr Lućmierz, grunta kolonii Lućmierz, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 125, b. n.
32. Plan sytuacyjny zabudowań młyna wodnego w Gębicach 1937, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 127, b. n.
33. Szkic sytuacyjny kolei lokalnej, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 128, b. n.
34. Szkic rozmieszczenia maszyn, aparat. Cukrowni Leśmierz, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 162, k. 6
35. Schemat centrali telefonicznej Cukrowni i Rafinerii Leśmierz 1937, Towarzystwo Przemysłowe Leśmierz, sygn. 178, k. 7
V. Majątki Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz
36. Fotografie zaczerpnięte z W. Bułakowski , XXV Księgi Jubileuszowej Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, 1913 r.
37. Fotografie zaczerpnięte z W. Bułakowski , XXV Księgi Jubileuszowej Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, 1913 r.
38. Fotografie zaczerpnięte z W. Bułakowski , XXV Księgi Jubileuszowej Towarzystwa Przemysłowego Leśmierz, 1913 r.