Wystawa online – Archiwum Państwowe w Płocku

Koniec XIX wieku był na terenie Królestwa Polskiego okresem dynamicznych zmian społecznych i gospodarczych spowodowanych rozwojem na tych terenach przemysłu. Rewolucja przemysłowa, która w Europie zachodniej rozpoczęła się na przełomie XVIII i XIX wieku dotarła również na tereny ziem polskich pod zaborem rosyjskim. Czynnikiem, który decydował o nowym obliczu gospodarczym ziem polskich pod zaborem rosyjskim był napływ taniej siły roboczej do miast po uwłaszczeniu chłopstwa w 1864 r., które formalnie zakończyło panowanie stosunków feudalnych na tych terenach. W krajobrazie Kutna i powiatu kutnowskiego dominowało rolnictwo. Kutnowskie posiadało żyzne ziemie i liczne dobrze prosperujące majątki ziemskie. Wokół Kutna w połowie XIX wieku, rozpoczął się proces tworzenia przemysłu związanego z przetwórstwem rolnym. Powstawały cukrownie – największe w Ostrowach, Sójkach, Łaniętach i Dobrzelinie-gorzelnie, młyny. Region zyskał również asumpt do dalszego rozwoju za sprawą uruchomienia w 1861 roku odcinka kolej Warszawsko – Bydgoskiej, na trasie której znalazło się Kutno, jako jedna z ważniejszych stacji kolejowych. W Kutnie, a następnie w Gołębiewie koło Kutna na początku wieku XX powstała z inicjatywy kutnowskiego i łowickiego ziemiaństwa jedna z pierwszych w Królestwie Polskim Stacja Rolniczo – Doświadczalna, która prowadziła m. in. badania dotyczące zastosowania maszyn rolniczych dla podniesienia wydajności rolnictwa. W 1866 roku zaś urodził się we Włocławku Alfer Vaedtke, który zmienił oblicze gospodarcze miasta zakładając tutaj największy w regionie zakład produkujący maszyny rolnicze. Postęp techniczny, rozwój nauk ścisłych a także wzrost populacji Europy wymuszał koniczność zastępowania mniej efektywnej pracy ręcznej – kosy sierpy, cepy – maszynami rolniczymi, które w większości na teren Królestwa Polskiego były sprowadzane z Niemiec. Ostatnia dekada XIX wieku przyniosła miastu radykalną zmianę jego oblicza gospodarczego. Kutno stało się więc małą ziemią obiecaną dla przeszłych pracowników pierwszej w mieście fabryki z prawdziwego zdarzenia. A było to tak…..

Alfred Vaedtke urodził się 22 maja 1866 r. we Włocławku. Jego rodzicami byli Karol Ludwik i Henryetta Vaedtke^.Dziadek Alfreda, Karol urodził się w Płocku około 1797 r. W 1826 r. założył we Włocławku manufakturę, w której zajął się produkcją mydła. Zyski z mydlarni, oraz z działalności handlowej sprawiły, że rodzina Vaedtke szybko się wzbogaciła i była jedną z bardziej znaczących rodzin we Włocławku, co sprzyjało również korzystnym mariażom – Ojciec Alfreda poślubił Henryettę Haack, córkę bogatego obywatela miasta Włocławka – Wilhelma Haacka, który w 1867 r. otworzył pierwszą we Włocławku fabrykę maszyn rolniczych

Alfred, więc w naturalny sposób zainteresował się konstrukcją i produkcją maszyn i narzędzi rolniczych. Wiedzę, którą później wykorzystał w swojej firmie w Kutnie, zdobywał w zakładzie swojego dziadka. Około 1886 r. Alfred wykupił nieruchomość w Kutnie, na której powstał skład maszyn i narzędzi rolniczych Produkowanych przez firmę dziadka oraz maszyn sprowadzanych z Niemiec.

Już w 1889 r. rozpoczęły działalność warsztaty naprawcze, w których pracowali przybyli wraz z Alfredem rzemieślnicy z Włocławka. Rok później ruszyła produkcja maszyn i narzędzi. W 1897 A. Vaedtke pobudował i uruchomił odlewnię żelaza, w której produkowano potrzebne podzespoły do maszyn. Uruchomiono również stolarnię – maszyny bowiem posiadały drewniane obudowy. Fabryka dynamicznie rozwijała się do 1900 r., stając się już w 1895 r. największym zakładem przemysłowym, pod względem zatrudnienia, w mieście. W 1910 r. w zakładzie było 35 różnych warsztatów. Natomiast już rok później funkcjonowały 32 stanowiska tokarskie, 8 strugarek, 4 warsztaty frezerskie, 2 strugarki do drewna, 5 pił do cięcia drewna, 15 wiertarek do metalu i 2 wiertarki do drewna^.Wraz z rozwojem produkcji zwiększało się zatrudnianie z 12 robotników w 1890, do 348 w 1913 roku. Dzięki fabryce w Kutnie wykształciła się warstwa wykwalifikowanych robotników specjalizujących się w dotychczas nie funkcjonujących w mieście branżach.

W pierwszych latach działalności A. Vaedtke produkował głównie sieczkarnie. W 1897 r. rozpoczęto produkcję kieratów, a od 1910 r. także obrabiarek do metali. Asortyment produkcji maszyn rolniczych, głównie dla średniej wielkości rolnictwa, które dominowało na tym terenie, był bardzo bogaty. Kutnowska Fabryka zyskała dobrą markę i rozpoznawalność w kraju oraz rynkach wschodnich.

Wykaz produkcji maszyn rolniczych w latach 1913-1938

LP	Rok	Młockar-nie	Kieraty	Sieczkarnie	Tokarnie	Międlice	Wialnie	Siewniki
1	1913	1863	2638	791	182	–	–	–
2	1920	206	674	78	8	–	–	–
3	1921	496	1125	133	38	107	–	–
4	1922	640	862	137	34	20	–	–
5	1923	1070	1257	115	45	49	–	–
6	1924	1112	1036	98	19	68	–	–
7	1925	999	1220	102	9	45	–	–
8	1926	1428	1826	250	3	65	–	–
9	1927	2745	2983	206	–	152	–	–
10	1928	2636	2837	489	–	–	–	–
11	1929	985	1364	336	–	–	–	–
12	1930	850	1612	323	1	214	–	100
13	1931	111	215	90	–	19	–	62
14	1936	97	175	–	–	–	100	50
15	1937	347	535	–	–	–	300	100
16	1938	250	360	–	–	–	200	50

A. Vaedtke zdecydował się na przekształcenie swojej firmy w spółkę akcyjną. W 1910 r. zatwierdzony został Statut „Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Budowy Maszyn Alfreda Vaedtke”, z siedzibą w Kutnie. Faktycznie przekształcenie nastąpiło dopiero po zakończeniu I Wojny Światowej. W 1912 r. zawarty został kontrakt z handlowcem z Warszawy Piotrem Bissenikiem. Człowiek ten okazał się bardzo dobrym i skutecznym ekonomistą. Dzięki jego przedsiębiorczości i zaangażowaniu powstawały stałe przedstawicielstwa handlowe fabryki w kraju i poza jego granicami. Najprawdopodobniej już w 1912 r. powstało przedstawicielstwo wraz ze stałą wystawą wyrobów fabrycznych w Warszawie przy ul. Chmielnej 26. Bissenik przykładał również wielką wagę do reklamy i promocji, która pod jego rządami rozkwitła w wielu postaciach – katalogi wyrobów, druki reklamowe, wystawy rolnicze. Fabryka otworzyła też swoje przedstawicielstwa min. W Lublinie, Odessie, Rydze, Kijowie, Moskwie i Omsku.

W styczniu 1920 r. firma ALFRED VAEDTKE Fabryka Maszyn i Narzędzi Rolniczych w Kutnie wraz z centralnym biurem sprzedaży w Warszawie przekształciła się w spółkę akcyjną „KRAJ” Sp. Akc. Fabryka Maszyn i Narzędzi Rolniczych w Kutnie dawniej Alfred Vaedtke w Kutnie. Vaedtke sprzedał swoje udziały w fabryce za 3 miliony marek polskich. Uzyskany w ten sposób kapitał szybko stracił na wartości ze względu na szalejąca wówczas inflację, co prawdopodobnie wpędziło Vaedtkego w chorobę zakończoną jego śmiercią w Brwinowie 16.09. 1921 r.

O Alferdzie Vaedtke – wspomnienie pośmiertne: Tygodnik Kutnowski Nr 40 z dnia 1 października 1921

Przed 30 z górą laty, jako młodzieniec pełen sił, energii I zapału do pracy, z bardzo małymi środkami materialnymi przybył do Kutna I założył tu małą odlewnię żelaza, którą z biegiem czasu (…) wyrosła na dużą fabrykę maszyn I narzędzi rolniczych, stając się poważną placówką przemysłu polskiego, zatrudniając po trzystu kilkudziesięciu robotników. (…) Sam człowiek twardej pracy, który własnymi siłami zdobył i stanowisko, był czcicielem pracy, uważając ją za fundament życia indywidualnego i zbiorowego, wymagał jej od innych, nienawidząc próżniactwa i lenistwa. Pracę jednak oceniać umiał i odpowiednio ją materialnie i moralnie wynagradzać, to też pozostawił po sobie dobra i wdzięczną pamięć wśród licznego personelu fabrycznego. Ale praca zawodowa, jako przemysłowca, życia jego nie wyczerpywała. Poza prowadzeniem przedsiębiorstwa znajdował czas na zajęcie się sprawami społecznymi, uważając że zdobycie majątku nie stanowi jeszcze ostatecznego celu życia, a jest to raczej środek do spełnienia wyższych, piękniejszych i szlachetniejszych zadań.

Głęboko i rozumnie kraj swój miłując rozumiał i odczuwał potrzeby społeczeństwa i w życiu kulturalnym miasta przyjmował czynny udział. Czy to w Straży Ogniowej Ochotniczej, w której począwszy od szeregowca, kolejno zajmował stanowisko naczelnika, a przez pewien czas prezesa zarządu, czy przy budowie domu strażackiego lub fundowaniu gmachu szkoły polskiej w Kutnie, czy wreszcie w całym szeregu instytucji społecznych, ekonomicznych i kulturalnych, które przy nim powstały: Towarzystwie wzajemnego kredytu, Towarzystwie Pożyczkowo-oszczędnościowym, Towarzystwie Spółdzielczym “Kutnowianka”, Towarzystwie Dobroczynności i Radzie Opiekuńczej oraz wielu innych (…) Ale niezapomniane wprost oddał usługi miastu w czasach wojennych, jako prezes Komitetu Obywatelskiego, a następnie jako burmistrz (…) był prawdziwym “ojcem miasta” (…) wytrwale walcząc z władzami okupacyjnymi, broniąc miasta z narażeniem własnej osoby. (…) Miasto żegna człowieka o prawej naturze i złotym sercu, dzielnego obywatela, dobrego Polaka i niezastąpionego towarzysza, z którym chwile wspólnie przeżyte niezapomniane nigdy zostaną!

W takim kształcie fabryka funkcjonowała do wybuchu II wojny światowej. Wraz z wkroczeniem okupanta niemieckiego jej majątek został przejęty na rzecz III Rzeszy, podobnie jak całość majątku polskiego na terenie utworzonego wówczas Kraju Warty (Warthegau). Zarządzali nią kolejno Stefan Heyder (1939-1941) i Johan Strauss (1941-1944). Po wojnie fabryka została znacjonalizowana, a wraz z upadkiem komunizmu zlikwidowana i w dużej części wyburzona. Upadek fabryki nastąpił po 100 latach odo jej założenia. Obecnie na jej terenie znajdują się obiekty handlowe a fabryka KRAJ jest już tylko wspomnieniem, które w ten skromny sposób chcieliśmy przywołać.

Jolanta Leśniewska

Źródła:

Archiwum Państwowe w Płocku Oddział w Kutnie, Akta Fabryki Maszyn Rolniczych KRAJ w Kutnie

T. Dziki, Fabryka Maszyn Rolniczych Alferda Vaedtke w okresie zaborów, “Kutnowskie Zeszyty regionalne” T. VI, Kutno 2002. S. 43-44;

J. Leśniewska, Stacja Doświadczalno – Rolnicza w Gołębiewie koło Kutna. Zarys dziejów w latach 1899-1939, “Głodnemu chleb na myśli. O znaczeniu politycznym, gospodarczym, kulturalnym i społecznym zboża na ziemiach polskich ze szczególym uwzglednieniam Dolnego Śląska, Kraków 2020, S. 111-132.

Materiały graficzne pochodzą z zasobu Archiwum Państwowego w Płocku Oddział w Kutnie Akta Fabryki Maszyn Rolniczych KRAJ w Kutnie, sygn. 399.

Opracowanie materiałów: Jolanta Leśniewska

Kutno 30.09.2022

Zakład i pracownicy

1. Sielski widok na tzw. łąkę „Praczkę” . Tutaj będzie fabryka maszyn rolniczych. Warsztat kowalski już pracuje.

2. Widok fabryki ok. 1912 r. z druku reklamowego. Fabryka jako spełnienie marzeń i wizji Alfred Faedtke.

3. Znak Firmowy Fabryki Maszyn Rolniczych i Odlewni Żeliwa Alfred Faedkte Kutno – AFK.

4. Alfred Faedtke (1866–1921) założyciel fabryki.

5. Pracownicy fabryki ok. 1907 r. – środku Alfred Faedtke.

6. Piotr Bissenik dyrektor handlowy w warszawskim biurze fabryki 1912 r.

8. Pracownicy oddziału odlewniczego 1923 r.

9. Załoga fabryki 1929 r.

10. Pracownicy fabryki przed Domem Robotnika na Piaskach w Kutnie ok. 1930 r.

12. Pracownicy fabryki tuż przed wybuchem II Wojny Światowej.

14. Hala magazynowa fabryki pełna młockarni.

Produkcja

15. **Młockarni**a – maszyna rolnicza służąca do omłotu zbóż, rzepaku, strączkowych. Przez tysiące lat ziarno było młócone ręcznie za pomocą cepów. Była to praca bardzo ciężka i wymagająca poświęcenia długiego czasu, młockę przeprowadzano od żniw czasami aż do wiosny, w miarę wolnego czasu. Mechanizacja tego procesu poważnie zmniejszyła nakład ciężkiej pracy.

22. Kierat – lub inaczej maneże – urządzenie wykorzystujące siłę pociągową zwierząt (koni lub wołów do napędu stacjonarnych maszyn rolniczych takich jak sieczkarnia, wialnia czy młocarnia.

24. Kierat.

26. Wialnia– maszyna rolnicza służąca do wstępnego oczyszczenia młóconego ziarna, oddzielająca zanieczyszczenia grube i lekkie na zasadzie różnicy wielkości, a częściowo także na zasadzie różnic ciężarów. Zanim skonstruowano wialnię, wymłócone zboże oczyszczano podrzucając ziarno przy lekkim wietrze.