Archiwum Państwowe w Płocku - Stan wojenny w woj. płockim w pierwszych miesiącach 1982 r.

Stan wojenny w województwie płockim w pierwszych miesiącach 1982 r.

w archiwaliach z zasobu Archiwum Państwowego w Płocku

Wystawa wirtualna prezentuje wybrane aspekty z przebiegu stanu wojennego w województwie płockim w pierwszych miesiącach 1982 r. w oparciu o materiały źródłowe znajdujące się w zespole archiwalnym 50/526/0 – Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Płocku.

Szczegółowy i najpełniejszy obraz stanu wojennego z perspektywy władz partyjnych szczebla wojewódzkiego daje lektura teleksów opracowywanych i wysyłanych codziennie do Komitetu Centralnego PZPR przez Sektor Informacji Wydziału Polityczno-Organizacyjnego KW PZPR w Płocku oraz komunikatów dziennych przygotowywanych dla kierownictwa KW PZPR. W zasobie Archiwum Państwowego w Płocku nie zachowały się teleksy od 13 do 31 grudnia 1981 r. ani komunikaty dzienne z okresu grudzień 1981 – styczeń 1982.

Teleksy zawierają informacje bieżące o nastrojach i sytuacji społeczno-politycznej oraz gospodarczej w województwie płockim. Odnotowywano w nich często epizodyczne zdarzenia, stan bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz skalę protestu i formy oporu społeczeństwa, do których należały m.in. pojawiające się zarówno na ulicach jak i w zakładach pracy ulotki „Solidarności” oraz antyrządowe napisy („Nikt nie wierzy w PZPR”, „Generale przegrałeś – odejdź”, „Generale zdradziłeś – precz”, „Jaruzelski sługus Kremla”, „Precz z komunistami”, „Wy czerwoni – nie da rady, nie pójdziemy na układy”) i znaki „Polski Walczącej”. Akcje ulotkowe nasilały się w okolicach kolejnych miesięcznych rocznic wprowadzenia stanu wojennego, jak np. przed 13 maja 1982 r., kiedy to w Zakładach Sprzętu Oświetleniowego „POLAM” w Gostyninie rozprowadzono 50 sztuk ulotek nawołujących członków „Solidarności” do założenia w tym dniu emblematów związkowych i protestu przeciwko zawieszeniu Związku. Podobnie w Mazowieckich Zakładach Rafineryjnych i Petrochemicznych oraz Fabryce Maszyn Żniwnych w Płocku ukazały się ulotki o treściach antypaństwowych oraz nawołujących do strajku w dniu 13 maja.

Odpowiedzią społeczeństwa na wprowadzenie stanu wojennego oprócz wrogich napisów była również krytyka ustna Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego („Czarna wrona – skona”), PZPR oraz naczelnych organów władzy, nawoływania do uwolnienia osób internowanych („Zwolnić Lecha, zamknąć Wojciecha”, „MO – uwolnić Wałęsę”), zniesienia stanu wojennego i reaktywowania „Solidarności” („Solidarność to nasza przyszłość”, „Solidarność żyje w sercach i umysłach narodu”).

Uwaga działaczy partyjnych skierowana była zwłaszcza na kształtowanie postaw młodych ludzi, tak by młodzież nie angażowała się w działania konspiracyjne i nie ulegała hasłom antysocjalistycznym.
W komunikatach dziennych szczegółowo odnotowywano treść tych haseł („Zima wasza, wiosna nasza”, „Nie wiesz komuniście”, „Precz z ZSRR”, „Partia przewodnią piłą narodu”) oraz miejsca, w których się pojawiały (np. na budynku KW PZPR w Płocku, na budynku Milicji Obywatelskiej w Nowych Ostrowach, na przystankach autobusowych, wiaduktach kolejowych).

Środowisko nauczycielskie w województwie płockim generalnie akceptowało wprowadzenie stanu wojennego, nie we wszystkich jednak szkołach sytuacja była jednoznacznie pozytywna, zwłaszcza tam, gdzie przed 13 grudnia 1981 r. działała NSZZ „Solidarność”. W związku z sygnałami o próbach przekazywania na lekcjach komentarzy o uciążliwościach stanu wojennego i zasługach „Solidarności” pojawiła się konieczność powołania przez władze oświatowe specjalnych zespołów do przeprowadzenia rozmów z nauczycielami prezentującymi niewłaściwą postawę. W celu uzdrowienia sytuacji w szkolnictwie przemieszczano nauczycieli między szkołami (telex nr 16/82).

W Filii Politechniki Warszawskiej w Płocku w wyniku przeprowadzonej weryfikacji kadry naukowej i studentów, decyzją komisji weryfikacyjnej sześciu studentów skierowano na urlopy regulaminowe, a jednego wydalono z uczelni. Ponadto zaostrzono regulamin studiów oraz obok normalnych zajęć wprowadzono odczyty i lektoraty nt. zadań w okresie stanu wojennego i jego roli.

Władze próbowały pozyskać poparcie społeczeństwa dla swojej polityki, podejmując dnia 6 stycznia 1982 r.  podczas spotkania Wojewódzkiej Komisji Współdziałania PZPR, ZSL i SD decyzję o powołaniu w miastach, gminach i zakładach pracy Obywatelskich Komitetów Ocalenia Narodowego (OKON) – formy rzekomo spontanicznego społecznego ruchu popierającego wprowadzenie stanu wojennego – które w grudniu zostały przekształcone w struktury Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). Na terenie województwa płockiego na dzień 20 lutego 1982 r. istniało 37 obywatelskich komitetów ocalenia narodowego (w tym: 5 miejskich, 3 miejsko-gminne, 27 gminnych i 2 zakładowe), skupiające 811 osób. W organizowaniu komitetów aktywny udział brali członkowie batalionu samoobrony partyjnej, którego pododdziały działały we wszystkich miastach i większych zakładach pracy województwa łącznie w liczbie ponad 2 tys. osób. Opis ich działalności w pierwszych dniach stanu wojennego znajduje się w informacji z 6 stycznia 1982 r.  (telex nr 10/82)

Znacznym problemem dla partii był masowy odpływ z jej szeregów członków i kandydatów, który nasilił się po wprowadzeniu stanu wojennego i wynikał zarówno z indywidualnych decyzji o oddaniu legitymacji partyjnej, jak również skreślenia osób biernych, niespełniających kryteriów ideologicznych oraz tych, którzy poparli zawieszony związek zawodowy „Solidarność”. Według stanu na dzień 30 maja 1982 r. organizacja partyjna w województwie płockim liczyła 34 765 członków, w tym 1492 kandydatów, co oznaczało, że od momentu powstania w regionie „Solidarności”, jej stan ilościowy uległ zmniejszeniu o 10 166 osób (22,6 %).

Sytuacja gospodarcza województwa, podobnie jak i całego kraju, była bardzo zła. Potwierdzały to liczne doniesieniach o przymusowych przestojach zakładów przemysłowych z powodu braku surowców do produkcji. W gostynińskim Przedsiębiorstwie Elementów Budowlanych „BUDOPOL” brakowało materiałów przemysłu chemicznego np. lakierów do wykończenia drewna, w Kutnowskich Zakładach Farmaceutycznych „POLFA” występowały braki siarczanu cyny na premiksy, płocka Fabryka Maszyn Żniwnych Płock miała kłopoty zaopatrzeniowe w zakresie opon i felg do kół, w Kutnowskim Przedsiębiorstwie Budowlanym brakowało płytek PCV, mozaiki, kleju do PCV. Niedobory materiałowe budziły obawy pracowników o spadek produkcji i zmniejszenie zarobków, a nawet o redukcję zatrudnienia. W Zakładach Podzespołów Radioodbiorników i Telewizorów „MIFLEX” w Kutnie w przypadku nie otrzymania cyny i innych surowców przemysłowych limitowanych z zagranicy, konsekwencją byłoby zwolnienie ok. 500 osób.  Brak słodu w „Browarze” Sierpc groził ograniczeniem zatrudnienia o 300 osób. Poważnym utrudnieniem w organizacji pracy zwłaszcza w zakładach przemysłu maszynowego i w budownictwie był również brak łączności.

W handlu utrzymywały się duże problemy z zaopatrzeniem w obuwie zimowe, kurtki watowe, gumofilce. Odczuwało się dotkliwe braki artykułów żywnościowych, zwłaszcza tłuszczy zwierzęcych, serów i herbaty oraz pochodzenia przemysłowego, jak bielizna ocieplana, ubrania dla dzieci, pieluchy i śpiochy dla niemowląt, a także środków czystości i higieny osobistej, w tym m.in. nożyków do golenia. Ponadto brak kartek na tłuszcze powodował chaos na rynku, przerwy w ciągłości sprzedaży, kolejki i niezadowolenie ludności (telex nr 20/82).

Rażące braki występowały również w zaopatrzeniu w meble i inne artykuły gospodarstwa domowego. Wpływ na negatywną atmosferę na wsi miał brak węgla, maszyn rolniczych, prostych urządzeń rolniczych, jak np. parniki, nawozów sztucznych, artykułów do produkcji rolnej (gwoździe, łańcuchy, wiadra, widły). W środowisku wiejskim krytykowano decyzję o sprzedaży dla wsi obuwia i artykułów odzieżowych w Płocku we wtorki i piątki, odbierając to jako formę dyskryminacji.

Powódź

W teleksach przesyłanych do KC PZPR w okresie od 9 stycznia do 19 lutego 1982 r. najważniejszą informacją były dane o aktualnej sytuacji powodziowej w województwie płockim. Cały wysiłek władz i społeczeństwa koncentrował się na walce z żywiołem powodzi. Sytuacja w województwie była wyjątkowo dramatyczna.

Wojewódzki Komitet Przeciwpowodziowy 4 stycznia 1982 r. ogłosił stan alarmowy dla wszystkich miast i gmin nadwiślańskich w województwie płockim. Jeszcze 6 stycznia sytuacja wydawała się opanowana, ale już 8 stycznia w godzinach wieczornych na wysokości wsi Soczewka w gminie Nowy Duninów, przerwany został wał przeciwpowodziowy na szerokości 7 metrów i zalanych zostało ponad 5 tys. ha powierzchni. W wyniku zalania nieczynna była droga relacji Płock – Włocławek przez Duninów. Pracę wstrzymała Płocka Stocznia Rzeczna. Wojewoda płocki Antoni Bielak ogłosił stan klęski żywiołowej na zalanych terenach i zaapelował do mieszkańców o opuszczanie domów, ewakuację ludzi i zwierząt gospodarskich. Wieczorem tego samego dnia pociąg relacji Brodnica – Kutno wykoleił się na zjeździe z płockiego mostu po lewej stronie Wisły, w wyniku czego 105 pasażerów zostało rannych. Zerwanie linii kolejowej i przyczółku mostowego spowodowało trudności w przemieszczaniu się – z Radziwia do Płocka można było dostać się jedynie okrężną drogą przez Gostynin i Włocławek. Stan wody na Wiśle osiągnął na odcinku Płock – Radziwie nieodnotowaną dotychczas w historii wysokość ok. 9 metrów, przekraczają o 90 cm najwyższy notowany poziom (telex nr 20/82). Dnia 11 stycznia było już zalanych ponad 8 tys. ha gruntów i ponad 5 tys. budynków w rejonie lewobrzeżnej części Wisły w gminach: Gąbin, Słubice i Iłów oraz po obydwu stronach rzeki w gminie Borowiczki. Woda gwałtownie przybierała w rejonie Wyszogrodu (telex nr 32/82).

Największe zagrożenie stanowiła możliwość zmiany koryta Wisły oraz zalania ujęcia wody dla Petrochemii i w konsekwencji konieczność zatrzymania kombinatu, co spowodowałoby m.in. wyłączenie ogrzewania dla mieszkańców Płocka, pozbawienia ich i przemysłu spożywczego wody pitnej. Ponadto istniało niebezpieczeństwo zerwania rurociągu „Przyjaźń”, tłoczącego ropę z ZSRR do Mazowieckich Zakładów Rafineryjnych i Petrochemicznych, a następnie do kombinatu Schwedt w NRD, przechodzącego nad Wisłą (telex nr 24/82).  Podejmowano działania w celu obrony ujęcia wody dla kombinatu petrochemicznego oraz intensywne prace zabezpieczające funkcjonowanie rurociągu „Przyjaźń”. Pracownicy płockiego „Mostostalu” wykonali ochronne ostrogi na filary mostu wiszącego, przez który przełożone były przewody instalacyjne Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągu (telex nr 57/82).

W celu dotarcia z bieżącą informacją do ludności z dniem 11 stycznia 1982 r. uruchomiono  jednodniówkę „Tygodnika Płockiego” o nazwie ”Aktualności” w nakładzie 5 000 egzemplarzy, zawierającą aktualne dane na temat sytuacji powodziowej w województwie.

W teleksie nr 50/82 z 13 stycznia władze wojewódzkie informowały, że w związku z przerwaniem wałów przeciwpowodziowych w wielu miejscach w okolicach Wyszogrodu wskutek wzrostu temperatury otoczenia i częściowego odblokowania lodów, uległy zalaniu doliny i szosy, co spowodowało zamknięcie trasy Płock – Warszawa przez Wyszogród. Przerwany został również wał w zaporze wodnej zbiornika w Radziwiu. W związku z zagrożeniem przerwania wałów podjęto decyzję o ewakuacji ludności z Borowiczek k/Płocka oraz o zabezpieczeniu ok. 16 ton cukru zmagazynowanego w tamtejszej cukrowni.

Wskutek bombardowania lodów na wysokości Nowego Duninowa przez saperów z LWP przy współpracy załóg śmigłowców udało się utworzyć „rynnę” o długości 4 km i szerokości 60-70 cm w górę rzeki tj. w kierunku Płocka, w której pracowały lodołamacze, przeciwdziałając zamarzaniu wody (telex nr 56/82).

Od początku akcji powodziowej do 13 stycznia ewakuowano 13,5 tys. osób oraz ponad 11 tys. zwierząt. Na potrzeby 3 tys. ewakuowanych powodzian i ludzi pracujących przy akcji powodziowej zawieszono zajęcia w 41 placówkach oświatowo-wychowawczych, oddano również dom studencki Filii Politechniki Warszawskiej.

Duże poświęcenie i pomoc powodzianom okazali harcerze i instruktorzy Płockiej Chorągwi ZHP, którzy 12 stycznia dostarczyli namioty dla osób przebywających w swoich domach. Z kolei załoga Płockiego Kombinatu Budowlanego przekazała 70 kompletów łóżkowych wraz z pościelą. Część pracowników płockich Zakładów Stolarki Budowlanej „Stolbud” oddało swoje kartki żywnościowe na potrzeby ewakuowanych. Podobnie zakłady i instytucje w poszczególnych gminach deklarowały na rzecz powodzian konkretną pomoc, organizując zbiórki jęczmienia siewnego, zboża, słomy, siana i paszy dla zwierząt, ziemniaków i innych płodów rolnych. Pomoc dla powodzian płynęła również z innych województw m.in. stołecznego, miejskiego łódzkiego i krakowskiego, tarnobrzeskiego, koszalińskiego, włocławskiego i wielu innych (telex nr 57/82).

Komunikacja PKS i PKP na osi województwa północ – południe przebiegała z licznymi zakłóceniami, wszelki ruch kołowy odbywał się drogą okrężną przez Włocławek i dalej na Krośniewice, Kutno, Łęczycę. Ilość zatopionych dróg wynosiła 36, 5 km.

Problem ekspedycji produktów chemicznych z powodu braku pustych cystern oraz krytych wagonów na polietylen i polipropylen, spowodował zatrzymanie 2 nitek produkcyjnych MZRiP. Przedłużenie się tego stanu do tygodnia – jak informowano 14 stycznia (telex nr 57/82) – groziłoby zatrzymaniem całych instalacji.

W rejonie Dobrzykowa (gm. Gąbin) trwała budowa grobli zagradzającej Wiśle drogę do prakoryta. Do 15 stycznia ewakuowano ponad 14,5 tys. osób, a straty szacowano wstępnie na kwotę 4,3 mld zł (telex nr 63/82).

W zbiorowych miejscach zakwaterowania powodzian stwierdzono przypadki zachorowań na wirusa zapalenia wątroby. W szpitalach przebywało 61 powodzian. W związku z zamknięciem komunikacji przez most w Płocku utworzono w Gąbinie specjalny sztab operacyjny na czele z sekretarzem tow. Adamem Bartosiakiem.

Pomimo powolnego od 19 stycznia spadku poziomu wody na Wiśle na wysokości Wyszogrodu, Kępy Polskiej i Płocka, sytuacja powodziowa w województwie płockim nadal była niepokojąca zwłaszcza w okolicach Troszyna (gm. Gąbin) i Piotrkowa (gm. Słubice), gdzie groziło przerwanie wałów ochronnych. Prognozowane ocieplenie mogło spowodować kolejną falę powodziową (telex nr 71/82 i nr 105/82). Od początku trwania akcji przeciwpowodziowej w województwie płockim najznaczniejszy spadek poziomu wody wynoszący 86 cm powyżej stanu alarmowego został zanotowany 9 lutego (telex nr 164/82).

Wielu sekretarzy PZPR próbowało walkę z żywiołem powodzi wykorzystać jako okazję do konsolidacji szeregów partii.

Komentarz, wybór i opis dokumentów: Krystyna Bańka

Współpraca techniczna: Paweł Kowalski, Andrzej Słoniec